Desordem e regresso: stage doen in het Braziliaanse surfproject Aspas
Desorganisatie en achteruitgang, dat zou op de Braziliaanse vlag moeten staan in plaats van “Ordem e Progresso” volgens Jean Carlos, de coördinator van de sociaal-sportieve organisatie “projeto ASPAS”. Daar heb ik vijf maanden stage gelopen, in Fortaleza, Brazilië (Foto's en tekst: Sverre Pots - SEPTEMBER 2020).
Deze ludieke opmerking legt enkele pijnpunten bloot maar reveleert ook wat Brazilië zo’n interessant land maakt. Dat desorganisatie ook mooi kan zijn, leer je door het leven in een favela, waar mensen op een bijzonder creatieve manier bouwen aan de weg naar een beter leven.
Gringo in Pirambu
Je gaat in twee maanden Portugees leren om daarna een half jaar in Brazilië aan de slag te gaan in een sociale organisatie. Als men mij dit een jaar geleden verteld had, zou ik eens goed gelachen hebben. Het klinkt als een onmogelijke opdracht, maar dat is exact wat er gebeurt als je begint aan deze banaba. Je wordt in een korte periode helemaal ondergedompeld in een nieuw land en diens cultuur. In mijn geval was dit in Pirambu, de grootste voormalige favelabuurt van Fortaleza. Deze typisch Braziliaanse kuststad is gelegen in Ceará, een provincie in het broeierige noordoosten van het land.
Het is een enorm intens en spannend avontuur waar je jezelf nooit volledig op kan voorbereiden. Ja, het is dat allemaal meer dan waard. Een ervaring die maar heel weinig mensen mogen meemaken en die je – als je jezelf daarvoor open stelt – een tweede thuisland kan opleveren. “Oi, gringo” heb ik de eerste maanden veel moeten aanhoren. Zo wordt elke buitenlander genoemd in Brazilië. Wanneer mijn vrienden dan ook zeiden: “Je bent niet langer een gringo, je bent een echte Brasileiro, Cearense, Pirambuense!” was dat een enorm compliment.
Babystapjes
Kinderlijk onwetend
Ongeveer een tien uur durende vliegreis, zo lang duurt het om kennelijk in een andere wereld terecht te komen. Slechts tien uur is nodig om in een werkelijkheid terecht te komen waar je niet meer kan vertrouwen op datgene wat je gedurende je hele jeugd hebt geleerd. Zonder kennis van de heersende waarden, normen, gedragingen en zelfs gebaren ben je kinderlijk onwetend. Dit is exact hoe ik mij voelde wanneer ik arriveerde in Fortaleza. Toch duurde het enkele maanden vooraleer dat besef bij me daagde.
Net op de allerlaatste avond in Brazilië - die ik net als vele andere avonden op straat spendeerde met de mensen uit de wijk – vertelde mijn gastmoeder lachend dat ik hier aangekomen was als een jongen en terug naar België zou keren als een man. Ik was even uit het lood geslagen door deze opmerking. Ik ben 23 jaar en heb al meer bereikt dan jij denkt, dacht ik bij mezelf. Toch had ze overschot van gelijk. Ik kwam aan in een land waarvan ik de taal heel slecht sprak, ik niet wist hoe me te gedragen en ik geen enkele referentie had van wat hier normaal was. Het is dan ook vanzelfsprekend dat dit gepaard gaat met onzekerheid, gereserveerdheid en enkele frustraties.
Cultuur van Ceará
Naarmate ik de de cultuur beter leerde kennen, ebden de onzekerheden en frustraties langzaam weg. Vooral de taal was daarin een belangrijke factor. Stap voor stap leerde ik de Cearense cultuur kennen, dag voor dag groeide ik als burger van Pirambu. Gedurende dit proces heb ik enorm veel bijgeleerd over Brazilië en mezelf. Ik botste op grenzen waarvan ik nooit gedacht had op te botsen. Zo is privacy zoals wij die kennen onbestaande. Op een bepaald moment was ik aan het bellen met het thuisfront. Voor ik het wist zaten er maar liefst zes mensen op bed mee te kijken. De aaneenschakeling van dergelijke ervaringen zorgde voor een flinke (cultuur)shock, maar gaandeweg leer je er de mooie kanten van inzien.
Het mooie aan het socialiseren in een nieuw land is dat je jezelf de positieve elementen eigen kan maken. Zo heeft de Cearense cultuur heel wat mooie aspecten die ik graag zou opnemen en al deels heb opgenomen in mijn eigen referentiekader. De gastvrijheid, gemeenschapszin en joie de vivre zijn zaken die een diepe indruk op me hebben nagelaten. Ik spreek ook graag van de Cearense cultuur omdat Brazilië niet te definiëren is in één cultuur. Het is een land van vele verschillende culturen, herkomsten en identiteiten.
Projeto ASPAS
Vanuit mijn achtergrond als sociaal werker, jeugdleider en stagiair bij een sociaal-sportieve organisatie, werd mijn keuze vooral geleid door de inhoud van het project ASPAS, en niet zozeer vanuit de bestemming. Toch heb ik me dit zeker niet beklaagd. Wie wil er nu niet 6 maanden in een project werken dat dagelijks surflessen geeft aan kinderen uit een achtergestelde wijk in Brazilië?! Want daar staat de afkorting ASPAS voor: "Associação de Surf do Pirambu e Adjacências". Het project is echter veel meer dan alleen wat surfen met jongeren. Door de jaren heen is de organisatie zich gaan richten op een groter aanbod aan sporten voor jongeren uit de wijk van 7 tot 17 jaar. Zo biedt ze naast surflessen judo-, karaté- en balletlessen aan. Daarnaast is er in het kleine gebouwtje waar de meeste activiteiten plaatsvinden nog ruimte voor een geïmproviseerde bibliotheek. Mensen kunnen hier zonder enige voorwaarden boeken ontlenen uit de verrassend uitgebreide collectie.
Aangezien ASPAS quasi niet gesubsidieerd wordt, moet het roeien met de riemen die het heeft. De organisatie draait, op Jean Carlos na, volledig op vrijwilligers. Dit alles zorgt ervoor dat men aan weinig regels of beperkingen gebonden is. Wat zowel voor- als nadelen heeft. In de eerste plaats is het vaak een ware strijd voor deze kleine sociale organisatie. Beperkte inkomsten betekent ook weinig marge om ondersteunend sportmateriaal aan te kopen bijvoorbeeld. Stopzetting van de activiteiten zou dan ook een heel groot verlies zijn voor de wijk aangezien het een fundamentele actor is. Door middel van sport gaat men kinderen die anders op straat verloren lopen uit slechte milieus houden, hen stimuleren om naar school te gaan, allerlei sociale competenties aanleren. Sport is voor deze kinderen en jongeren een opstap naar een beter leven. Want het leven kan best hard zijn wanneer je opgroeit in de favelas.
Je inschakelen in stage
Een groot voordeel is dan weer dat deze informele organisatie zich zonder veel problemen heel flexibel kan opstellen. Ze kan bijvoorbeeld snel andere activiteiten aanbieden wanneer de opportuniteit zich voordoet. Zo werd ik door Jean Carlos ook als een opportuniteit aanzien. De scholing in Engels is bedroevend laag in Brazilië, zeker in het noorden van het land. Dus mocht ik als “vlotte” Engels spreker een aantal lessen in elkaar boksen voor kinderen uit de wijk die daar in geïnteresseerd waren. Na een inwerkingsperiode - waarbij ik mijn kennis van het Portugees op niveau probeerde te krijgen - vulde ik mijn dagen voornamelijk met de voorbereiding en het geven van deze lessen. Daarnaast assisteerde ik bij de surflessen en werd ik ingeschakeld voor de administratieve kant van de zaak aangezien ik de enige was met kennis van Word of Excel.
Maar naast het werken in de organisatie is het bij deze opleiding voornamelijk de totaalervaring die de stage maakt. De competenties, vaardigheden en ervaringen die je opdoet door het leven, leren en reizen in een vreemd land met een vreemde cultuur verruimen je niet alleen als professional en persoon maar leveren ook herinneringen en vriendschappen voor het leven op.
Dit artikel verscheen oorspronkelijk in tijdschrift de Karavaan, het tijdschrift voor duurzaam reizen, nr. 3 - 2020.